Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Per tram van Schoten(hof) naar Merksem (Oude Bareel)

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de 'Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen' (NMVB) reed, in het bijzonder tussen Merksem (Oude Bareel) en Schoten, later verlengd tot Schotenhof).

01. Op 1 april 1889 werd de tramweg Merksem (Oude Bareel) - Schoten (Markt) voor het publiek opengesteld. Per 1 juli 1905 werd de lijn verlengd naar Schoten (Vaart). Op 21 juni 1908 was het gedeelte Schoten (Vaart) - Schotenhof (Lindelei) aan de beurt, nadat kort bij sluis 9 in het kanaal van Antwerpen naar Turnhout (destijds Kempische Vaart genoemd, nu ook bekend als het kanaal van Dessel naar Schoten) een nieuwe brug (nu als nummer 14 bekend) tot stand was gekomen. Op 8 mei 1941 werd het traject op last van de Duitse bezettingsmacht verlengd naar 's-Gravenwezel (Koningshof). Dit stukje is uiteraard niet op de bovenstaande kaart uit circa 1910 aangegeven.

02. Op een foto vanuit de lucht in Google Earth is de ligging van de (vroegere) tramweg tussen Merksem (Oude Bareel) en Schotenhof (destijds 'Grand Hotel Schootenhof') ingetekend. Goed is het kanaal van Dessel naar Schoten), sluis 9 en brug 14 te onderscheiden.

03. Het traject was bij uitstek geschikt voor daguitstapjes van niet onbemiddelde Antwerpenaren naar het hotel, café en restaurant 'Schotenhof' nabij het eindpunt. Vandaar dat hiervoor ter promotie (hoogstwaarschijnlijk) meerdere ansichtkaarten van de voorzijde van het gebouw zijn gemaakt.

04. Heden ten dage bestaat het gebouw nog steeds, zij het niet meer als een chique uitgaansgelegenheid en later vakantiekolonie, maar als appartementen-complex na een grondige verbouwing die in 2019 werd opgeleverd. De voorzijde is niet zo veel veranderd, de achterkant wat meer.

05. De zij- en achterzijden nog steeds goed herkenbaar, mede dankzij de symmetrie en het vele vakwerk aan het gebouw.

06. Terug naar de tijden van weleer. Een stoomtram staat klaar bij het 'Grand Hotel Schootenhof' en wacht op reizigers naar Schoten, Merksem en Antwerpen. Rechts staat het fraaie wachthuisje voor de reizigers van stand. De tram vertrok dus aan de zijkant van het hotel, café en restaurant.

07. Op een foto in Google Earth vanuit de lucht is een en ander verduidelijkt met de plaats van het wachthuisje en de wisselplaats langs de weg. Destijds stond het hotel, café en restaurant 'Schotenhof' nog 'eenzaam en alleen' in de bosrijke omgeving. Sinds de grote opknapbeurt van enkele jaren terug hoort het gebouw bij zes nieuw gebouwde grote appartementencomplexen.

De foto uit circa 2020 is gebruikt om de ligging van de wisselplaats in het eerste kwart van de twintigste eeuw aan te geven, maar dient ook om de ligging van het complex honderd jaar later aan te geven, wanneer het na een restauratie naar de oorspronkelijke toestand deel uitmaakt van een domein met exclusieve appartementen. In maart 2007 konden de eerste bewoners hier hun intrek nemen.

08. 'Rode tram' 9 staat gereed voor vertrek naar Merksem en Antwerpen vanaf het hotel, café en restaurant 'Schotenhof'. Op 21 juni 1908 kwam het traject elektrisch in dienst, ofschoon er ook wel eens een stoomtrams reden. Rechts staat het fraaie wachthuis voor de reizigers en ligt er een aftakkend spoor dat deel uitmaakt van de wisselplaats. Ansichtkaart, kort na 21 juni 1908.

09. Zodra de eerstvolgende elektrische tram aankomt, zal de gereedstaande bijwagen 107 worden aangekoppeld voor de terugreis naar Merksem en Antwerpen. Inmiddels wachten op een mooie zomerdag al enkele reizigers op het vertrek van die tram. Sinds 21 juni 1908 is het traject onder de draad. Rechts staat het fraaie wachthuis voor de reizigers. Naar rechts liggen twee sporen. Dat vooraan maakt deel uit van de wisselplaats, rechts achter de fotograaf. Het spoor ernaast geeft via nog een wissel toegang tot een kleine loods met twee sporen voor het stallen van tramrijtuigen. Ansichtkaart uit circa 1910.

10. Terugkijkend vanaf ongeveer de plek, waar op de vorige ansichtkaart bijwagen 107 staat, is links het fraaie wachthuis te zien en rechts daarvan de kleine loods voor het stallen van tramrijtuigen (via twee sporen). Nog wat verder naar rechts ligt het wissel, dat toegang geeft tot de wisselplaats.

11. Nogmaals een kijkje op het wachthuis en de kleine loods voor het stallen van tramrijtuigen (via twee sporen). Vermoedelijk was er juist enkele ninuten eerder uit Antwerpen en Merksem een elektrisch motorrijtuig met een bijwagen op Schotenhof aangekomen. Zodra de reizigers waren uitgestapt, had het motorrijtuig de bijwagen naar de wisselplaats geduwd, waarna werd 'omgelopen' om de deze wagen weer terug te duwen naar het 'vertrekspoor' bij het wachthuisje. Daarna was het wachten op het tijdstip van vertrek.

12. Iets naar achter wandelend vanaf de standplaats van de fotograaf op de vorige afbeelding had je in vroeger dagen een goed zicht op de voorzijde het 'Grand Hotel de Schootenhof'.

13. Nogmaals de voorzijde van het 'Grand Hotel de Schootenhof', maar nu vanaf de andere hoek. Echt een hotel, café en restaurant voor de gegoede burgerij uit Antwerpen.

14. Het interieur van het 'Grand Hotel de Schootenhof' zag er zeer sfeervol en rijk gedetailleerd uit. Kelners en keukenpersoneel stonden te allen tijde klaar om snel de nieuwe klanten te bedienen.

15. Na al het goede te hebben genoten, wandelde de klant op zijn gemak terug naar het vertrekpunt. Wanneer hij op tijd op de hoek aan de voorzijde van het 'Grand Hotel de Schootenhof' aankwam, zag hij een 'Rode tram' klaar staan, in dit geval nummer 1, de eerste van een serie van twintig uit 1908 (Overigens werd de serie in 1911-1912 nog uitgebreid met vijf tramrijtuigen). De trolleystang voor de toevoer van elektrische stroom staat al in de goede stand, klaar voor de terugreis naar Merksen en Antwerpen.

16. De rit naar en van het 'Grand Hotel de Schootenhof' ging aanvankelijk door nog een maagdelijk bosrijk gebied, maar naarmate de jaren verstreken werden daarin steeds meer fraaie herenhuizen gebouwd.

17. Indien er zich grote(re) gezelschappen meldden voor een bezoek aan de bosrijke gebieden rondom Schoten, kon er nog wel eens een stoomtram worden ingezet. Maar de meeste plaatjes dateren toch vóór 21 juni 1908, toen de elektrische tractie werd ingevoerd. De opname laat een lange stoomtram zien bij één van de twee 'rondpunten' in de buurt van Schotenhof. Een familie met kinderen en een dienstmeisje poseert voor de fotograaf.

18. Na de aankomst op het eindpunt in Schoten stroomde een lange stoomtram met dagjesmensen leeg. De fotograaf staat op het erf van hotel 'Schotenhof' en ziet de eerste dames arriveren voor een kop koffie met wat lekkers erbij. Daarentegen lijken enkele heren (rechts in beeld) zich al voor te bereiden op een flinke wandeltocht.

19. Eenmaal terug bij het 'Grand Hotel de Schootenhof' staat een stoomtram klaar voor de terugreis. Het personeel wacht al op de klanten en de fotograaf. De opname dateert uit de jaren voor 1908.

20. Een 'Rode tram' had plaats voor zes reizigers 1e klasse en twaalf in de 2e klasse. En daarnaast waren er nog wat staanplaatsen mogelijk, maar veel waren er dat niet.

Onderstaande toelichting is deels ontleend aan de 'Beeldbank Schoten', echter vanwege de geringe resolutie van het beeld op deze website zit hier niets anders op dan het geschrevene maar klakkeloos aan te nemen.

De 'Rode tram' was de opvolger van de stoomtram. Om de juiste plaats van deze 'Rode tram' (met het nummer 3) te bepalen, is het in dit geval mogelijk naar de weerspiegeling in de schone tramruiten te kijken. In spiegelschrift is daarin te lezen: 'post' en ' telegraaf'. Dus stond het tramrijtuig vóór het postkantoor (tevens 'wachthuisje' van het hotel, café en restaurant 'Schotenhof). Je kunt hier in de ruiten ook nog de luifel en de ornamenten op de steunpalen van dit gebouw zien. Zoals destijds gebruikelijk stonden de belangrijkste mensen in zo'n situatie midden op de foto. Dat waren de 'wattman' (bestuurder, links van het midden met rijkruk in de hand, naast de ontvanger) en de 'receveur' (ontvanger, rechts van het midden met geldtas en plaatskaartenhouder). Tweede van links staat de man van de 'Posterijen'. Foto Emile SCHREY, Rue du Chevalier 69, Berchem.

21. De tram was bij uitstek geschikt voor de daguitstapjes van niet onbemiddelde Antwerpenaren naar het hotel, café en restaurant 'Schotenhof'. Op het eindpunt van de tramweg wacht het NMVB-motorrijtuig 9756 op de dienst terug naar Merksem (Oude Bareel) en verder naar Antwerpen (Klapdorp). De (elektrische) tram had het eindpunt opzij van het 'Schotenhof', en niet ervoor of erachter. Deze ansichtkaart dateert uit de jaren na 1920-1925, toen de hoogtijdagen van het gerenommeerde etablissement al voorbij waren.

22. Sinds de jaren vijftig en zestig stond het voormalige 'Schotenhof' bekend als 'Iepenburg', waar de wat oudere jeugd verblijf had tijdens een weekje vakantie. Rond 2005 werden de eerste pogingen ondernomen om het toen als vervallen en leegstaande complex grondig te renoveren en terug te brengen in de stijl van de 'Belle Epoque'. Om dat alles te bekostigen, kwamen er op het domein van circa (14.500 m²) zes statige landhuizen met appartementen te staan. Ansichtkaart uit circa 1965.

23. Bij menig fotograaf stond vooral de kanovijver van 'Iepenburg' met de roeiende jongens in de belangstelling. Naarmate de jaren verstreken, werd het uiterlijk van het gebouw er echter niet beter op. Foto uit circa 1965.

24. Bij menig fotograaf stond vooral de kanovijver van 'Iepenburg' met de roeiende jongens in de belangstelling. Naarmate de jaren verstreken, werd het uiterlijk van het gebouw er echter niet beter op. Foto uit circa 1970.

Per stoomtram door de stad

25. Terug naar de tijden van weleer. Een gemengde tram (reizigers en goederen) rijdt in Schoten, ter hoogte van de toenmalige Korte Boomkensstraat. De locomotief is bij het oorspronkelijke eindpunt op de Markt 'omgelopen' en op weg naar Merksem (Oude Bareel). De foto is gemaakt vóór 21 juni 1908.

26. Een gemengde tram (reizigers en goederen) rijdt in Schoten ter hoogte van het kasteel 'Calesbergh' aan de Borgeindstraat. De foto is gemaakt vóór 21 juni 1908.

27. Links is zojuist een gemengde tram (reizigers en goederen) vanuit de Paalstraat in de Theofiel Van Cauwenberghslei (toen nog Venlei) gedraaid. Op de hoek achter de tram staat het 'Estaminet In Het Kattenhof'. De foto is gemaakt vóór 21 juni 1908.

28. Rechts komt een stoomtram uit de Theofiel Van Cauwenberghslei (toen nog Venlei) in de Paalstraat. Op het uithangbord rechts staat 'Den Kriekenboom - Herberg Slijterij - Weduwe De Deken'. Op de hoek achter de tramlocomotief staat het 'Estaminet In Het Kattenhof'. Naast de stoomtram staat ook een estaminet, maar de naam ervan is niet te lezen. De foto is gemaakt vóór 21 juni 1908.

29. Een gemengde tram (reizigers en goederen) rijdt in Schoten, ter hoogte van de toenmalige Korte Boomkensstraat. De locomotief is bij het oorspronkelijke eindpunt op de Markt 'omgelopen' en terug op weg naar Merksem (Oude Bareel). De foto is gemaakt vóór 21 juni 1908.

Per elektrische tram over het 'Kanaal van Schoten naar Dessel'

30. Terug naar de tijden van weleer. Een 'Rode tram' rijdt op de draaibrug over de Kempische Vaart (later bekend als 'Kanaal van Dessel naar Schoten') naar Merksem en Antwerpen. Links op de westelijke oever staat de dienstwoning van de brugwachter. Ansichtkaart uit circa 1910.

31. Een 'Rode tram' (nummer onbekend) naar Merksem (en Antwerpen) rijdt over de draaibrug over de Kempische Vaart. Voor de bevestiging van de bovenleiding over de draaibrug was een metalen constructie geplaatst, zowel op de landhoofden als op de brug zelf. De conducteur van de tram houdt het touw van de sleepbeugel stevig vast om een eventuele ontsporing van het trolley-wieltje te voorkomen. Het nummer van het elektrisch motorrijtuig blijft verscholen achter een ijzeren paal van de ingewikkelde bovenleiding-constructie. Ansichtkaart uit circa 1910.

32. 'Rode tram' 4 passeert met slechts enkele reizigers naar Schotenhof de brug over de Kempische Vaart (later bekend als het 'Kanaal van Dessel naar Schoten'). Het witte huis rechts op de westelijke oever is de dienstwoning voor de brugwachter. Ansichtkaart uit circa 1910.

33. Gezicht op de draaibrug in oostelijke richting, hoogstwaarschijnlijk kort na de Tweede Wereldoorlog. De draaibrug werd bij de bevrijding in 1944 opgeblazen, maar provisorisch hersteld in afwachting van een nieuwe ophaalbrug. Foto uit tijdschrift, circa 1950.

34. NMVB-motorrijtuig 9653, ingetuigd als 'Lijn 61', is op 27 mei 1966 onderweg naar het naoorlogse eindpunt Lindelei. Het witte huis rechts op de westelijke oever is de dienstwoning voor de brugwachter. Foto Roger Bastaens.

35. NMVB-motorrijtuig 9653, ingetuigd als 'Lijn 61', is op 27 mei 1966 onderweg naar het naoorlogse eindpunt Lindelei. De tram staat op het punt de ophaalbrug over het kanaal van Dessel naar Schoten te passeren. De chauffeur van een passerende auto geeft netjes voorrang. Foto Roger Bastaens.

36. NMVB-motorrijtuig 9653, ingetuigd als 'Lijn 61', is op 27 mei 1966 onderweg naar het naoorlogse eindpunt Lindelei. De tram staat op het punt de ophaalbrug over het kanaal van Dessel naar Schoten te passeren. Dat was in de laatste jaren van het bestaan van de tram een cruciaal punt voor sommige tramreizigers. Zij moesten dit moment fotografisch vastleggen, vandaar dat zij zijn uitgestapt en nu op het punt staan de reis in de richting Schotenhof weer voort te zetten. Het witte huis op de westelijke oever achter de tram is de vroegere dienstwoning voor de brugwachter. Foto Roger Bastaens.

37. Op 11 april 1968, kort voor de opheffing van 'Lijn 61' als allerlaatste in de provincie Antwerpen, werd NMVB-motorrijtuig 9993, op weg naar Merksem en Antwerpen, bij de ophaalbrug over het kanaal van Dessel naar Schoten fotografisch vastgelegd door Pierre de Greeuw. De tram komt van het naoorlogse eindpunt Lindelei en rijdt naar Merksem en Antwerpen.

Per elektrische tram door Schoten (1)

38. NMVB-motorrijtuig 9665, ingetuigd als 'Lijn 61', rijdt op 27 mei 1966 in de Villerslei. Foto Roger Bastaens.

39. Een NMVB-motorrijtuig uit de latere serie 9700 passeert in de Villerslei de kruidenierszaak 'De Welkom' (rechts op de hoek met de Kuipersakkerstraat). De ansichtkaart uit circa 1925 is slechts op geringe afstand van de vorige foto gemaakt.

40. NMVB-motorrijtuig 9665, ingetuigd als 'Lijn 61', rijdt op 27 mei 1966 in de Villerslei. De foto is slechts op geringe afstand van de vorige ansichtkaart gemaakt. Foto Roger Bastaens.

41. NMVB-motorrijtuig 9665, ingetuigd als 'Lijn 61', rijdt op 27 mei 1966 in de Churchilllaan. Foto Roger Bastaens.

42. NMVB-motorrijtuig 9653, ingetuigd als 'Lijn 61', rijdt op 27 mei 1966 in de Borgeindstraat, bekend als 'De Lek'. Op de hoek met de Churchilllaan was nog de NSU-garage gevestigd. Links staat de inmiddels al lang verdwenen 'Villa Legrelle'. Foto Roger Bastaens.

43. NMVB-motorrijtuig 9665, ingetuigd als 'Lijn 61', rijdt op 27 mei 1966 in de Borgeindstraat. Foto Roger Bastaens.

44. Na 27 mei 1968 was het in Schoten en overigens ook in de rest van de provincie Antwerpen gedaan met de buurttram. Voortaan bleef het in de straten stil en niet lang daarna begon de opbraak van rails en dwarsliggers, waarna de bestrating werd aangepast. Foto uit circa 1968.

Bij het gemeentehuis in Schoten

45. In de nadagen van de tram passeert een NMVB-motorrijtuig het uit circa 1905 deterende gemeentehuis van Schoten. De 'Gazet van Antwerpen' komt niet alleen 's morgens vroeg bij de mensen in de brievenbus, maar is ook nadrukkelijk op een gevel te zien, om nog maar niet te spreken van een bruisend flesje Coca-Cola. Foto uit circa 1965.

46. 'Rode tram' 2 is onderweg in Schoten, kort na het in gebruik nemen van de elektrische tractie op 21 juni 1908. Op de achtergrond staat (de toren van) het gemeentehuis.

47. Het gemeentehuis werd in de jaren 1904-1907 gebouwd in Neo-Vlaamse Renaissancestijl naar het ontwerp van provinciaal architect Louis Gife. Al gauw werd het gebouw als te klein ervaren. In 1927 moesten de Posterijen, die een verblijf in het lagere hoekgedeelte en de huidige conciërgewoning, verhuizen om de uitbreiding van personeel op de gemeentelijke administratie te kunnen opvangen. Ansichtkaarten vóór en na elektrificatie. De trams reden kort langs het gemeentehuis.

48. Het oorspronkelijke gebouw bestaat uit twee vleugels van respectievelijk zeven (rechts) en drie traveeën (rechts om de hoek). Boven de twee bouwlagen bevindt zich een leien zadeldak met dakkapellen. Tussen de twee vleugels staat een monumentale veelhoekige toren (rechts), bekroond met een spits en lantaarn. Het gebouw links (met het lage gedeelte) behoorde toe aan de Posterijen (zie dakopbouw) en werd later door de gemeente aangekocht en in gebruik genomen voor de eigen dienst. Ansichtkaart uit 1907.

49. In 1930-1931 moest de brandweer het gemeentehuis verlaten, waarna deze ruimte werd verbouwd voor de afdeling bevolking. Toch volstond deze uitbreiding niet, want in 1939 werden twee lokalen toegevoegd. In de oorlogsjaren werd de oorlogsschade aan het dak en de toren hersteld. In latere jaren volgden nog meer en grotere uitbreidingen aan de achterzijde .

50. NMVB-motorrijtuig 10078 met aanhangwagen 19288 doet dienst op lijn 61 (Antwerpen-Merksem Schoten) en staat op 5 juli 1955 op het punt het gemeentehuis van Schoten (juist rechts buiten beeld, vergelijk het pand rechts met de plek van dit pand op vorige afbeelding) te passeren.

51. NMVB-motorrijtuig 9978 doet op 14 augustus 1965 dienst op lijn 61 (Antwerpen-Schoten) en passeert het gemeentehuis te Schoten (juist rechtsachter buiten beeld, vergelijk het pand uiterst rechts met de plek van dit pand op voorgaande afbeelding).

52. Tot heden toe is er uitwendig aan de straatzijde slechts weinig veranderd aan het gemeentehuis. Alleen de omgeving is vaak hectisch door het vele wegverkeer.

Per elektrische tram door Schoten (2)

53. NMVB-motorrijtuig 9990 wacht op 22 april 1957 met aanhangwagen 19412 op het eindpunt Schoten Lindelei (inmiddels eindpunt van de lijn na sluiting van Schotenhof) voor de volgende inzet.

54. NMVB-aanhangwagen 19578 staat op 12 april 1968 opzij voor de volgende inzet vanaf het eindpunt Schoten Lindelei.

55. NMVB-motorrijtuig 9665 passeert op 12 april 1968 de fotograaf in de Borgeindstraat tussen Schoten en Merksem.

56. Het NMVB-motorrijtuig 9993 passeert op 12 april 1968 de fotograaf in de Borgeindstraat tussen Schoten en Merksem.

57. Lijn 61 (Antwerpen - Schoten) was de laatste buurttram in de provincie Antwerpen. Na 79 jaar werd de dienst op 25 mei 1968 stopgezet. De laatste tram was voorbehouden aan gepensioneerde 'trammannen' en trambelangstellenden.